Матэрыялы, звязаныя з дзейнасцю прадстаўнікоў роду Гутэн-Чапскіх, не маглі не трапіць ў збор Нацыянальнага гістарычнага музея Рэспублікі Беларусь – вельмі шчыльна звязаны гэты род з лёсам Мінска і яго ваколіц. Але назапашванне акрэсленых матэрыялаў не было мэтанакіраваным, ніхто ў савецкі і постсавецкі час не ставіў задачу стварыць адмысловы фонд Чапскіх для ўшанавання іх памяці. Матэрыялы акумуляваліся ў музеі спарадычна. На сённяшні дзень у нашым музеі захоўваецца больш за 30 прадметаў, аўтэнтычных і капійных, так ці інакш звязаных з жыццём і дзейнасцю прадстаўнікоў роду Гутэн-Чапскіх. Матэрыялы гэтыя знаходзяцца ў наступных сямі калекцыях: — выяўленчага мастацтва (4 адз.); — дакумэнтаў (14 адз., з іх 7 аўтэнтычных, 7 капійных); — картаў, планаў, схем (2 адз.); — каштоўных металаў і камянёў (1 адз.); — сфрагістыкі (2 адз.); — фалерыстыкі (3 адз.); — фотадакумэнтаў (6 адз.).
Частка з іх экспануецца ў стацыянарных экспазіцыях музея, частка захоўваецца ў фондасховішчах. Назавём даты і крыніцы паступлення гэтых матэрыялаў. Найбольш раннія паступленні адносяцца да 1920-х гг. Гэта – збор Беларускага Дзяржаўнага Музея (БДМ, цяпер – Нацыянальны гістарычны музей Республікі Беларусь) у першы перыяд яго дзейнасці. У гэты час у музей паступіў комплекс аднатыповых дакумэнтаў – інфармацыйных афіш-улётак, якія адлюстроўвалі дзейнасць Мінскай гарадской думы ў 1892, 1893, 1896 гг. (часу першай і другой кадэнцыі Караля Чапскага (1860-1904) на пасадзе мэра Мінска) – разам 5 адзінак. Лёс іх не быў простым. У красавіку 1944 г. гэтыя дакумэнты разам з мноствам іншых музейных прадметаў былі вывезенымі ў Германію. У 1948г. рээвакуіраваны ў Беларусь і толькі ў 1965 г. праз Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны (далей — музей вайны) чатыры з іх вярнуліся ў наш збор (у той час – Дзяржаўны музей БССР). У гэтым жа БДМаўскім комплексе знаходзіўся яшчэ адзін прадмет такога ж кшталту – афіша з пастановамі Мінскай гарадской думы 1893г. — аб нумарацыі дамоў у Мінску. Але гэты дакумэнт вярнуўся да нашага збору з Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея ў 1962 г. і таксама з рээвакуацыі. З той жа самай крыніцы, Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея ў 1967 г. разам з іншымі, непрофільнымі для гэтага збору матэрыяламі да нас трапіла паштоўка, выдадзеная на пачатку 1920-х гг. арганізацыяй “Беларускі Чырвоны крыж”. На адвароце па-беларуску і па-французску выдрукавана “Менск. Вайсковы шпіталь». На паштоўцы – добра знаёмы будынак, палац Чапскіх на рагу былых вуліц Падгорнай і Скобелеўскай (цяпер – раён скрыжавання вуліц К.Маркса і Чырвонаармейскай). Штамп на адворце сведчыць аб прыналежнасці гэтай паштоўкі да збору БДМ.
Пачынаючы ад 1961 г., на працягу амаль усяго дзесяцігоддзя з розных крыніц у музей прыходзіла па адной-дзве, не болей за шэсць, адзінак прадметаў, звязаных з Чапскімі. Да прыкладу, у снежні 1961 г. Белдзяржмузей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны перадаў нам пячатку-клішэ з гербам Ляліва ( гербам, якім карысталася мноства родаў, у т.л. Чапскія). Гэты прадмет у даваенны час знаходзіўся ў зборы Беларускага музея імя Івана Луцкевіча ў Вільні. Пасля яго ліквідацыі ў 1945 г. ён трапіў у Гістарычны музей Літвы, адтуль – у музей вайны, а затым ужо да нас.
У маі 1962 г. са Слонімскага раённага краязнаўчага музея нашы супрацоўнікі прывезлі пячатку ганаровага міравога суддзі Мінскай акругі графа Караля Эмерыка Чапскага, а таксама план 1898 г. фальварка Шыкутавічы (цяпер — Шыкатавічы) маёнтка Станькава, які належаў Каралю Чапскаму.
У сакавіку 1963г. з Ашмянскага раённага краязнаўчага музея паступiў альбом з 69 фотаздымкамі сям`і паэта Ф. Багyшэвіча, а сярод гэтых здымкаў — фота на кардоне, цяпер добра вядомае з публікацыяў, — чацвёрка дзяцей Караля Чапскага. Фотаздымак зроблены ў 1905 г. у Францыі. Дачка паэта, Канстанцыя, была гувернанткай гэтых дзетак. (У ідэнтыфікацыі асобаў на фотаздымках, што адбылася ў 1963 г., браў удзел шяноўны сп. Адам Мальдзіс).
Красавік 1965 г. з мястэчка Ляхавічы Брэсцкай вобласці, з сярэдняй школы № 2 паступае вельмі калярытны дакумент 1848 г. — дазвол на шлюб селяніну Ігнату Мухе, выдадзены адміністрацыяй маёнтка Круговічы Слуцкага павету, які (маёнтак) належаў графіні Фабіяне з Абуховічаў Чапскай ( 1794? — 1876), маці Эмерыка-старэйшага.
У 1967 г. у сакавіку, чэрвені і ліпені музей купляе ў трох розных прыватных асобаў з Мінска, Масквы і Вільнюса наступныя прадметы: — два медалі, адзін з якіх — юбілейны срэбраны ў гонар 25 — годдзя навуковай дзейнасці Эмерыка Гутэн-Чапскага (паступленне з Мінска); — вялікую падборку стэрэаскапічных фотаздымкаў, сярод якіх — 4 выявы сельскагаспадарчай і прамысловай выставы 1901 г. у Мінску, арганізаванай пры найактыўнейшым удзеле Караля Чапскага (паступленне з Масквы) — медаль, якім узнагароджвалі удзельнікаў вышэй названай выставы (паступленне з Вільнюса).
Сярод масіву фотакопій, зробленых у архівах БССР у 1972 г. (ЦГИА БССР, цяпер — НГАБ), 1982 г. (ЦГИА…), 1984 г. (ЦГИА…) і 1988 г. ( ЦГАОР БССР, цяпер — НАРБ) таксама выяўлены дакументы, звязаныя з дзейнасцю Чапскіх. Выяўлена 5 архіўных фотакопій: 1) прашэнне графа Г.Э. Чапскага мінскаму ryбернскамy камісару ў сувязі з ростам сялянскіх выступленняў пасля з’езда сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губерняў. Мінск. 11 мая 1917 г. (факсімільная копія); 2) квітанцыя аб атрыманні ад графа Караля Чапскага 100 рублёў на будаўніцтва тэатра ў Мінску. Мінск. 1888 г.; 3) данясенне загадчыка вінакурнымі заводамі ў Станькаве і Прусінаве, якія належалі графу Чапскаму, аб колькасці рабочых, гадавым заробку, кошце вырабленага тавару ў 1899 — 1900 гг. Мінск. 5 мая 1900 г.; 4) ліст праўлення акцыянернага таварыства коннай чыгункі ў Варонежы і Мінску да графа К. Э. Чапскага аб пачатку і тэрмінах будаўніцтва коннай чыгункі ў Мінску. Масква. 2 сакавіка 1691 г.; 5) паведамленне мінскага гарадскога галавы графа К. Чапскага на запыт Акадэміі мастацтваў пра магчымасць адкрыць у Мінску школу малявання. Мінск. 1894 г.
Асобным радком, з вялікай падзякай неабходна адзначыць акт ахвяравання — дар музею, здзейснены ў 1975, 1976 і 1978 гг. Эмерыкам Гутэн-Чапскім (1897-1979), які на той час жыў у Рыме. Унук Эмерыка Захарыяша Mікалая Северына, сын Караля Яна Аляксандра падараваў музею медаль у гонар сваіх бацькоў, Караля і Марыі з Пуслоўскіх, выкананы ў 1974 г.; дзве цудоўныя лігаграфіі з краявідамі Мінска 1840 г. (мастак Барталамей Лявэрнь); карту Вялікага Княства Літоўскага работы картографа Матыяса Зойтара 1745 г.; дзве фотакопіі старадаўніх дакументаў, якія захоўваюца ў Рыме.
У лісце Эмерыка на адрас музея, датаваным 17 ліпеня 1975 г. з пералікам таго, што адаслана, было напісана і аб кароткіх успамінах пра Караля Чапскага, яго бацьку, надрукаваных у 1904 г., адразу пасля яго смерці. Гэтыя ўспаміны ён таксама меў намер выслаць. Быць можа, гэта некралог, напісаны Аляксандрам Ельскім і змешчаны ў часопісе “Нумізматычна — археалагічныя ведамасці» («Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne»)? Але знайсці іх ані ў зборах, ані ў бібліятэцы музея нам не ўдалося.
У гэтым жа лісце шаноўны пан Эмерык Чапскі пісаў: «Роsуłam to w darze w dowód mojego przywiązania do Mińszczyzny, miejsca źycia і pracy kilku pokoleń mojej rodziny…» («Дасылаю гэта ў дар як сведчанне маёй прывязанасці да Міншчыны, месца жыцця і працы некалькіх пакаленняў маёй сям’і …»)
З імем Эмерыка Чапскага — малодшага звязаны яшчэ адзін прадмет з нашага збору. У жніўні 2000 г. у прыватнай асобы з г.Барысава музей набыў срэбраны падсвечнік вышынёй 267 мм, у ніжняй частцы якого па колу, паміж дзвюма выявамі крыжа кавалерскага выгравіраваны надпіс: «Do Kościoła na Zyrowiczach od Emeryka Czapskiego Posła na Sejm» (“Касцёлу ў Жыровічах ад Эмерыка Чапскага пасля на сойм»). 3 надпісу гэтага вынікае, штo Эмерык-малодшы Чапскі, каторы ў 1930 і 1935 гг. выбіраўся паслом на Сойм Польскай Рэспублікі, падараваў Кальварыйскаму (Крыжаўздвіжанскаму) касцёлу ў Жыровічах срэбраны падсвечнік з дарчым надпісам. На той час Эмерык жыў у родавай сядзібе Сынкавічы, недалёка ад Жыровічаў.
Назавём яшчэ дзве работы з калекцыі выяўленчага мастацтва — аўтарскія работы сучаснага мастака-геральдыста Андрэя Леўчыка з серыі «Гербы шляхецкіх родаў Вялікага Княства Літоўскага». Гэта выявы з гербам Ляліва роду Чапскіх 1802 і 1874 гг. (папера, гуаш). Работы адрозніваюцца дасканаласцю выканання і з 2007 г. знаходзяцца ў экспазіцыі.
Асобны сюжэт стварае даследаванне ужо згаданай вышэй пячатцы — клішэ з гербам Ляліва. У часе яе даследавання нечакана паўстала праблема. Як адзначалася раней, першапачаткова (у міжваенны і ваенны час) яна захоўвалася ў зборы Беларускага музея імя Івана Луцкевіча ў Вільні, цяпер жа знаходзіцца ў нас, дэманструецца ў экспазіцыі «Беларусь XVI—XVIII ст. у партрэтах і геральдыцы» і трактуецца як мемарыяльная, якая мае непасрэднае дачыненне да прадстаўнікоў роду Чапскіх.
Неабходна сказаць пра герб Ляліва. Ён — старадаўні, у Еўропе знаёмы ці не з XII, а ў Кароне і Княстве з XIV ст. Але сама выява — шасціпрамянёвая зорка над маладым месяцам — сустракаецца яшчэ на шумерскіх таблічках за тры тысячы гадоў да нараджэння Хрыста. Рыцары, абаронцы Труны Божай, успрынялі выяву падчас крыжовых паходаў. Старадаўняя шумерская выява, набыўшы статус герба, зафіксавана ў гербоўніках як герб Ляліва. У такім выглядзе ім карысталіся сотні фамілій. Чапскія не выключэнне.
На нашай пячатцы-клішэ, што была ў музеі Івана Луцкевіча, Ляліва адрозніваецца ад традыцыйнага яе выгляду. На ёй маладзік, калі можна так сказаць, гyманізаваны, выкананы ў гyманістычнай традыцыі рэнесансу. Мастацкая трактоўка гэтага герба — арыгінальная аўтарская работа. Абсалютна такая ж выява Лялівы змешчана на рэверсе юбілейнага мэдалю Эмерыка Чапскага 1896 г. Аўтарам мастацкага рашэння медалю быў мастак Казімір Барташэвіч. 3 гэтага вынікае, што герб на клішэ і на медалі спраектаваны адным і тым самым мастаком.
Але тут узнікае непаразуменне. Рэч у тым, што ў інвентары беларускага музея ў Вільні за 1922 г., у разделе «Пячаткі» пад № 60 гэты прадмет запісаны так: клішэ да друку на медзі, «герб Ляліва (Тышкевічаў)». Удакладненне ў дужках, прыналежнасць прадмета да прадстаўнікоў роду Тышкевічаў, дае падставу меркаваць, што прывязка да гэтага імя не выклікала сумніву. Кажам так таму, што ў іншым месцы гэтага ж раздзелу «Пячаткі», прадмет, названы пячаткай Міндоўга (№ 1), пазначаны знакам пытання. У апошнім выпадку, у адрозненне ад прадмета пад № 60, у захавальніка, які рабіў запіс, няма ўпэўненасці наконт прыналежнасці пячаткі Міндоўгу. У Вільні Тьшкевічаў велымі добра ведалі: у сярэдзіне ХІХ ст. тут квітнеў музей старажытнасцяў, заснаваны братамі Яўстахам і Канстанцінам. Іх родавы герб — Ляліва.
Магчыма і хутчэй за ўсё, запіс ў інвентарнай кнізе памылковы. Але ён пасеяў сумнівы. У гэтым святле прадстаўляецца наступны факт. Разам з юбілейным медалем Эмерыка Чапскага паводле дызайну таго ж самага мастака, Казіміра Барташэвіча, быў створаны памятны альбом для аўтографаў і зычэнняў сяброў, знаёмых, прыхільнікаў юбіляра. На вокладцы гэтага альбома змешчаны reрбавы шчыт такой самай формы і ў абсалютна такіх жа прапорцыях, як на медалі, але — з традыцыйнай выявай Лялівы.
Hiдзe болей на гербах Чапскіх нам не ўдалося знайсці выявы, ідэнтычнай клішэ з былога збopy музея Івана Луцкевіча ў Вільні. Да прыкладy, экслібрысы Эмерыка-старэйшага, яго сыноў Караля і Ежы маюць Лялівы традыцыйнага аблічча. На пячатцы Эмерыка-унука (ёю пазначаныя дасланыя музею карта і літаграфіі) — таксама традыцыйная Ляліва. Выглядае так, што з’яўленне «рэнесансавай» Лялівы на юбілейным медалі 1896 г. — адзіны эпізод, які не меў працягу ў далейшым карыстанні ў сям’і Чапскіх.
А ў родзе Тышкевічаў? Каму належала пячаткя-клішэ, якая цяпер у нашым зборы? Хто, дзе і для якіх мэтаў з яе карыстаўся? На гэтыя пытанні пакуль адказаў не маем.
Ірына Зварыка «ЖЫЦЦЁ АЙЧЫНЕ,ГОНАР НІКОМУ»
